ატენის სიონის მოხატულობა

ექსპრესია ხატწერაში

მთავარანგელოზი გაბრიელი ხარების სცენაში (ტაბ.1)

ატენის მომხატველი ოსტატის შემოქმედებაში ზომიერებისა და ჰარმონიის გრძნობა ორგანულად ერწყმის შუა საუკუნეთა ხელოვნებისათვის დამახასიათებელ პირობითობას და რეალური ფორმის გარკვეულ დეფორმაციას, ამას მოწმობს აგრეთვე ადამიანის ფიგურის პროპორციები და ხატვის მანერა. ატენის ფიგურების პროპორციათა თითქმის კლასიკური სისწორე დარღვეულია კიდურების - ფეხის ტერფებისა და ხელის მტევნების რამდენადე გადიდებით. ეს დეფორმაცია შემთხვევითი როდია. ქართული სახვითი ხელოვნების განვითარების გარკვეულ ეტაპზე ფორმის ხაზგასმული დეფორმაცია და დაძაბული ხაზოვანი რიტმი შინაგანი ექსპრესიის გამოვლენის ერთადერთი საშუალება იყო. ატენის მხატვრობაში დეფორმაცია თავდაჭერილად ვლინდება, რაც ფიგურების მდგრადობას, ,,წონადობას” და ჟესტების გამომსახველობით შთაბეჭდილებას აძლიერებს. ამ მხრივ საგულისხმოა მთავარანგელოზ გაბრიელის გამოსახულება ხარების სცენაში (ტაბ. 1,2) 




მთავარანგელოზი გაბრიელი ხარების სცენაში (ტაბ.2)






მიუხედავად იმისა, რომ მთავარანგელოზის ფიგურა განყენებულ თეთრ ფონზე არის განფენილი, თანაც მიწის ზოლის აღუნიშნავად, მისი ნაბიჯი მძლავრია და მტკიცე, ხოლო მოძრაობას მისი დიდმტევნიანი ხელისა, რომლის ხაზები შორს გადადგმული ფეხის, ჰიმატიონის აფრიალებული კალთისა და ფართოდ გაშლილი ფრთების ნახატითაა გაძლიერებული, ჭეშმარიტი ექსპრესია მსჭვალავს. ფიგურის სილუეტისა და კადრის ზუსტად მიგნებული თანაფარდობა ასევე ხელს უწყობს მისი მონუმენტურობის, მდგრადობისა და დინამიკურობის შთაბეჭდილებას. ასე გარდაქმნის მხატვრულ სახედ პროპორციების, ნახატისა და კომპოზიციის ხასიათი.  მსგავსადვე შთამბეჭდავია რიტმული განმეორებებით გაძლიერებული მოძრაობა მარიამისა და ელისაბედის (ტაბ.3) ხელების მოძრაობა ან მოგვთა გაწვდილი ხელებისა (ტაბ.4) თუმცა მთლიანად ეს ლირიკული სცენა უფრო მშვიდსა და სათუთ ხაზოვან რიტმშია გადაწყვეტილი.

მარიამი და ელისაბედი (ტაბ.3)

მოგვები (ტაბ.4)






















მეტყველი სახე და ნუშის თვალები



გაბრიელ მთავარანგელოზი - დეტალი (ტაბ.5)


დრამატიზმი და ხაზგასმული ექსპრესია დამახასიათებელი არაა ატენის სახეთათვის, ხოლო მათი დახვეწილი ფსიქიკური ტიპის სპირიტუალიზმი ასკეტურობაში არასოდეს გადადის. ,,გაღიაფერებითა ” და ,,ათინათებით” სათუთად და ცოცხლად ჩამოქნილი ეს სახეები გვაოცებენ თავიანთი ადამიანური იერით; მით უფრო მოულოდნელია, რომ მათი შექმნისას მხატვარი არ სცილდება შუა საუკუნეთა ხელოვნების პირობითი სისტემის ფარგლებს. მონუმენტურობისა და განყენების ამგვარი ორგანული შერწყმა ცხოველმოსილებასთან და ადამიანურობასთან შუა საუკუნეთა ხელოვნების საუკეთესო ნიმუშებისთვის არის დამახასიათებელი. შემთხვევითი არაა, რომ ანალოგიური მოვლენა შეინიშნება XII- XIII საუკუნეებში შექმნილ ვარძიისა და ყინწვისის კიდევ უფრო სათუთად გამოძერწილ ზოგიერთ სახეში.

სახეთა ტრადიციული იკონოგრაფიული ინდივიდუალიზაციაც ასევე მხოლოდ იმის საფუძვლად არგია ატენელ ოსტატს, რომ შექმნას თავისი შინაარსითა და ხასიათით განსხვავებული სახეები. ეს არის მთავარანგელოზები ჭაბუკური პირსახის ნატიფი ნაკვთებით, ქართული ხელოვნების ნაწარმოებებისათვის ნიშანდობლივი ნუშისმაგვარი თვალები და რამდენიმე მძიმე ,,კლასიკური” ხაზი ოვალისა (ტაბ.5,2)


მარიამისა და ელისაბედის ამბორი 

ატენის მხატვრობა ღვთისმშობლის ,,ცხორების” აპოკრიფული ციკლით
ტაძრის სამხრეთი მკლავი მთლიანად უჭირავს თოთხმეტ კომპოზიციას ღვთისმშობლის აპოკრიფული ,,ცხორებიდან”. თუმცა ბევრი რამ დაკარგულია. მაგრამ ზუსტად შეგვიძლია დავადგინოთ ყოველი სიუჟეტის სქემა და იკონოგრფალიული ხასიათის მრავალი მეტად საყურადღებო დეტალი.
საქართველოში გავრცელებული იყო ცნობილი ლეგენდა, რომ მოციქულებმა, სულიწმინდის მოფენის შემდეგ წილი ყარეს გასარკვევად, ვინ რომელ ქვეყანაში უნდა წასულიყო ქრისტიანობის საქადაგებლად. წილის ყრაში მონაწილეობა მიიღო ღვთისმშობელმა, რის შედეგად საქართველო წილად ერგო მას. ეს ლეგენდა, მხოლოდ უფრო გვიან, მეცხრე საუკუნეში აისახა ქართულ მატიანეებსა და სასულიერო ლიტერატურაში. ამ ლეგენდის თანახმად, ღვთისმშობელი, მიძინების მოახლოების გამო, ვერ გაემგზავრა საქართველოში, და აქ გამოგზავნა მოციქული უფლისა ანდრია პირველწოდებული, თან გამოატანა ხელთუქმნელი ხატი, რომელზედაც იგი გამოხატული იყო ქრისტე ყრმითურთ. ამ ლეგენდის შემდგომი შინაარსი მოგვითხრობს, რომ საქართველოს განმანათლებელი წმ. ნინო საქართველოში ღვთისმშობელმა წარგზავნა და ჩააბარა მას ჯვარი. ქვეყანა, რომელიც ქრისტიანობას ქალს უნდა ეზიარებინა, საბოლოოდ მოქცეულ იქნა ისევე ქალის მიერ.
ცხადია, რომ ყველა ამ ლეგენდაში ჩვენ წინა ქრისტიანული რელიგიური წარმოდგენების ანარეკლი გვაქვს, რომელიც დაკავშირებული იყო წინა აზიასა და სირიაში ძველად მეტად გავრცელებულ ნაყოფიერების, მდედრობითი ღვთაების კულტთან. ამ კულტმა გაიარა ისტორიული განვითარების მრავალი საფეხური და ქრისტიანულ ხანაში აპოკრიფის ფორმა მიიღო. ბიზანტიაში მუდამ ეჭვის თვალით უყურებდნენ აპოკრიფულ თემებს ღვთისმშობლის ,,ცხორებიდან” და თავის მხრივ მკაცრ კონტროლს უწევდნენ. საქართველოში კი, სადაც ეს კონტროლი გაცილებით სუსტი იყო, სადაც თვით ნიადაგიც გაჟღენთილი იყო წინა ქრისტიანული ხანის ტრადიციებით, ყველა ეს გაქრისტიანებული ლეგენდა მადლიერ ნიადაგს პოულობდა განვითარებისთვის.
ატენის ტაძრის მკლავში წარმოდგენილი ღვთისმშობლის ,,ცხორების” ციკლი იწყება კონქის თაღის აღმოსავლეთ ნაწილში ,,ძღვნის უარყოფის” სიუჟეტით; ნაზარეთის მცხოვრებნი იოაკიმე და ანა ძღვნით მოდიან იერუსალიმის ტაძრის მღვდელმთავართან. მღვდელმთავარი არ იღებს მათგან შესაწირავს, რადგან მეუღლეები უშვილონი არიან. შემდეგ კომპოზიციაში, ქართული წარწერის შერჩენილი ნაწყვეტები განმარტავენ, რომ იოაკიმე ამის გამო უსაყდეურებს ანას. ლეგენდის თანახმად, ანა დამწუხრებული ბრუნდება შინ, იოაკიმე კი მიდის უდაბნოში, სადაც საძოვარზე იმყოფება მისი ფარა.
ატენის მხატვრობა სრულიად განსხვავდება შუასაუკუნეთა გუმბათოვან ტაძრებში გაბატონებული ,,ათორმეტ დღესასწაულთა” სისტემისაგან, რომლის თანახმად, სახარების სცენები განლაგებული იყო წლიური ლიტრურგიკული კალენდრის მიხედვით ტაძრის სხვადასხვა მკლავში და გარს უვლიდა მას ზედა რეგისტრებიდან ქვედა რეგისტრებისაკენ. ატენის მოხატულობის შემქმნელნი არამარტო გამოჰყოფენ სცენათა ცალკეულ ციკლს საგანებო მკლავებში და განალაგებენ მათ მოვლენათა ისტროიული თანმიმდევრობის მიხედვით, არამედ მოხატულობას იმგვარად აგებენ, რომ სახარების ციკლი იკითხება როგორც გაგრძელება და თვით შემადგენელი ნაწილი ღვთისმშობლის ციკლისა. ამის შედეგად ღვთისმშობლის თემა, რომელიც თითქოსდა იწყებს და ასრულებს კიდეც თხრობას, წამოწეულია წინა პლანზე.
მოხატულობის ასეთი უჩვეულო აგება, როგორც ჩანს, განპირობებული იყო ღვთისმშობლის აპოკრიფის საგანგებო რედაქციით. აღსანიშნავია, რომ ასეთი აპოკრიფი X-XI საუკუნეთა მიჯნაზე ექვთიმე მთაწმინდელს უთარგმნია ქართულად. შესაძლოა, ატენის მხატვრობის თეოლოგიური პროგრამის შედგენაში მონაწილეობდა გიორგი მთაწმინდელი, რომელიც, უეჭველია, იცნობდა თავისი წინამორბედის თარგმანს.
მაგრამ თუ მოხატულობის საერთო კონცეფცია ნაკარნახევი იქნებოდა მისი იდეური ხელმძღვანელის მიერ, ამ კონცეფციის მხატვრული ფორმის ხორცშესხმის და, კერძოდ, მოხატულობის კომპოზიციის ტაძრის ხუროთმოძღვრებასთან ჰარმონიული შეხამების ამოცანა თავად მხატვარს უნდა ამოეხსნა. ამ შემთხვევაში ამოცანას ის ართულბდა, რომ მხატვარს საქმე ჰქონდა ბევრად უფრო ადრეული ხანის ხუროთმოძღვრებასთან. იმის გათვალისიწნებით, რომ განსხვავევული იკონოგრაფიული სისტემები განსხვავებულ მხატვრულ ეფექტს ქმნიან ატების ოსტატი, უეჭველია, იდეურსა და მხტავრულ ამოცანებს პარალელურად ხსნიდა.
ატენის მოხატულობის ხილვისას მზერა ხანგრძლივად ყოვნდება ტაძრის ერთ კომპრატიმენტში.
,,ღვთისმშობლის წყლით მხილება” 

მხილების წყლით გამოცდა

მოსეს კანონი (,,რიცხვთა” , V, 13-31) მრუშობის დადგენისათვის მღვდელმთავარი სცდიდა ბრალდებულს. მხილების წყალს კარავში (სკინიაში) მოამზადებდნენ; მღვდელმთავარი იღებდა კარვის იატაკიდან მიწას და წყალში ყრიდა, იმავე წყალში განბანდა გრაგნილზე დაწერილ ,,წყევის” სიტყვებს. ლოცვის შესრულების შემდეგ წყალს ასმევდნენ ბრალდებულს; თუ ის უვნებელი რჩებოდა, მას მოეხსნებოდა ბრალდება მრუშობაში. ეს ლეგენდა, რომელიც, როგორც თავის დროზე ამტკიცებდა დ. აინალოვი, პალესტინიდან მომდინარეობს, გამოსახულია აღმოსავლური წარმოშობის ადრეული-ქრისტიანული ხელოვნების ძეგკლებზე (პარიზის დიპტიქი, ეჩმიაძინი დიპტიქი, ეპისკოპოს მაქსიმიანეს სავარძელი რავენაში, ქერჩის პიქსიდი). საკუთრივ ბიზანტიური ხელოვნების ძეგლებში ეს სიუჟეტი არ არის ცნობილი პალეოლოგების დროსაც კი, როდესაც ღვთისმშობლის ციკლი ვრცელდება მხატვრობაში და მხოლოდ უფრო გვიან გვხვდება ათონზე. საქართველოში ეს სიუჟეტი ცნობილია ზარზმის მხატვრობაში, ღვთისმშობლის ,,ცხოვრების” აპოკრიფულ ციკლში, უბისის ტრიპტიქზე და სხვ.
ატენის ღვთისმშობელი ,,მხილების წყალს” თასიდან კი არ სვამს, როგორც ამას ზემოთ ჩამოთვლილი არაქართული წარმოშობის ძეგლებზე ვხედავთ, არამედ ვიწროყელიანი ჭურჭლიდან. ჭურჭლის ამავე ფორმას ვხედავთ ზარზმის მხატვრობაში და უბისის ტრიპტიქზე. ატენის მხატვრობაში კარგადაა შენახული მღვდელმთავრის თავი, სახის მკაცრი გამომეტყველებით, მღვდელმთვარისთვის მიღებული სამოსელით.


გამოყენებული ლიტერატურა:
,,ატენის სიონის მოხატულობა” (ალბომი) - თინათინ ვირსალაძე.
,,ქართული ხელოვნების ისტორია” - შალვა ამირანაშვილი.
რეპროდუქციები დამზადებულია საქ. ხელოვნ. ფიქსაციის სპეცექსპერიმენტულ ლაბორატორიაში