ნოვალისი: ,,... ჩვენსავ სიღრმეში შევყავართ საიდუმლო გზას” ,,...მენატრება ცისფერი ყვავილი”

,,...საკუთარი ბედისწერა ნოვალისმა ცნობიერად და რწმენით ატარა, საკუთარი ტრაგედიაც გაიაზრა და დასძლია, რადგან შემოქმედებითი ღვთისმოსაობა ანიჭებდა ძალას, არად ჩაეგდო სიკვიდილი.” ჰერმან ჰესე

,,ნოვალისი (2 მაისი 1772 - 25 მარტი 1801) რომანტიკული სკოლის ერთადერთი ჭეშმარიტი პოეტია, მხოლოდ მასში იქცა სიმღერად რომანტიზმის მთელი სული... ნოვალისის ცხოვრება და შემოქმედება ერთი განუყოფელი მლიანობაა და როგორც ასეთი - მთელი რომანტიზმის სიმბოლოდ გვევლინება”. გეორგ ლუკაჩი

თავისი ნამდვილი სათქმელის სიტყვადქცევა 25 წლის ასაკში დაიწყო და 29 წელს ვერ მიაღწია. ამ სამი წლის განმავლობაში შეიქმნა ნოვალისის პოეტური სამყარო: მოცულობით მცირე, მაგრამ ყოვლისმომცველი თავისი შინაგანი სივრცით, და თითქმის შემაშინებელი თავისი სიღრმით: სამყარო, რომლის საბადოები მრავალ, მრავალ თაობას გაჰყვება საგზლად, და, რომელიც მით უფრო მიუახლოვდება კაცობრიობას, რაც უფრო დაშორდება მას დროში ანუ, რაც უფრო მტანჯველად მოენატრება ადამიანთა მოდგმას ის ამოუცნობი საიდუმლოებანი, რითაც გაჟღენთილია მთელი სამყარო: სიცოცხლე და სიკვდილი.

ნოვალისი - ფრიდრიხ ფონ ჰარდენბერგი დაიბადა 1772 წლის 2 მაისს შუა გერმანიაში (ობერვიდერშტეტში). ამ ძველთაძველი, ქვემოსაქსონური გვარის ისტორიულად ცნობილი წინაპრები მეთორმეტე-მეცამეტე საუკუნეებში იჩენენ თავს შუასაუკუნეობრივი პოეზიის აყვავების ხანაში, როდესაც ვარტბურგის ციხე-კოშკში მინეზინგერთა, რაინდ-მგოსანთა ცნობილი შეჯიბრება იმართებოდა. რადგან პოეტის მრავლისმეტყველი ფსევდონიმი სწორედ მის მამა-პაპათ უკავშირდება. მის ერთ-ერთ უძველეს წინაპარს მამული - როდე-მიუღია ჰანოვერში, სადაც ჰარდენბერგთაგან მანამდე არავის უცხოვრია და ამიტომ ამ გვარის წევრები თავიანთ თავს უწოდებდნენ ,,De Novali von Roden" (ნოვალისები როდედან): პირველმოსახლეთა აზრით.

ძველი გვარ-ტომის ბავშვებმა - ნოვალისმა და მისმა და-ძმამ უჩვეულოდ განატიფებული სული და სუსტი სხეული მიიღეს მემკვიდრეობად... ტუბერკულიოზს დაუზარებლად მიჰყავდა ბავშვები სახლიდან საფლავში.

ათი შვილის სიკვდილს შეესწრო ნოვალისის დედა, და როდესაც 69 წლის ასაკში სულიერად და ფიზიკურად შერყეული თვითონაც გაჰყვა მათ, ამქვეყნად ერთი ვაჟი, ნოვალისის ერთ-ერთი ძმაღა დატოვა.

ნოვალისი სწავლობდა ჰერნჰუტერთა რელიგიურ ძმობაში, შემდეგ აისლებენის გიმნაზიაში, სადაც თარგმნის ,,ოდისეას” მეცხრე სიმღერას, 55 ლექსს ,,ილიადადან”, პინდარეს მეთერთმეტე ოლიმპიურ ოდას და ჰორაციუსის ოდების ფრაგმენტებს, თავადაც წერს ლექსებსა და დრამატიულ ექსკიზებს გოეთესა და კლოპშტოკის გავლენით.

18 წლის ნოვალისმა დაამთავრა გიმნაზიის კურსი და შინ, ახლა უკვე მდინარე ზაალის სანაპიროზე გაშენებულ ქალაქ ვაისენფელსში დაბრუნდა, სადაც გადავიდა მისი ოჯახი საცხოვრებლად (მათი სახლი, ადრინდელივით, მონასტრის ადგილას იყო აშენებული).

იენაში ნოვალისი ეცნობა შილერს, რომელიც კითხულობს ლექციების კურსს ევროპულ სახელმწიფოთა და ჯვაროსნული ომების ისტორიაში. იგი უგულწრფელესად თანაუდგება დასნეულებულ შილერს და თაყვანს სცემს როგორც ბუმბერაზ პოეტს.

შილერი თავისი მოწაფეებისათვის მხოლოდ სწავლულად და ქადაგად არ დარჩენილა: მან სულიერი სიმტკიცისა და მოწამოებრივი ამტანობის მაგალითი უჩვენა ახალგაზრდებს. იმხანად პირველად დაიბეჭდა ნოვალისის ლექსი (,,ჭაბუკის გოდება”). დიდი სწავლულისა და მწერლის ვილანდის ჟურნალში გამოქვეყნებულ ამ ლექსში ნოვალისი შესთხოვს ბედისწერის ქალღმერთს: ,, მომეცი ტანჯვა, ვაება, საწუხარი და სულის ენერგიაო”.

ლაიპციგში ნოვალისმა გაიცნო ფრიდრიხ შლეგელი, რომელმაც ნოვალისის სულის ნათელ, ანგელოზურ საწყისს შეაგება დემონური იმპულსები, ელადის დიონისური ღამე და ქაოსიც გადაუხსნა და ბიძგი მისცა ნოვალისის შინაგან თვისებას: ხედვის უნივერსალურობას. აი, რას წერდა შლეგელი თავის ძმას ვილჰელმს ნოვალისზე: ,,ბედისწერამ ერთი ახალგაზრდა კაცი მომაყენა კარს... აშოლტილი, კარგი აღნაგობისა; უაღრესად ნატიფი სახე და შავი თვალები აქვს, რომლებიც დიდებულ გამომეტყველებას იძენენ, როდესაც ის მშვნიერ საგნებზე საუბრობს. ერთ საღამოს ველური ცეცხლოვანებით მამცნო თავისი აზრი: სამყაროში არაფერია ბოროტი და ყველაფერი თანდათან ოქროს საუკუნეს უახლოვდება”... ჰარდენბერგი ველურობამდე სწრაფია. სამჯერ მეტს და ჩქარა ლაპარაკობს, ვიდრე ჩვენ ყველანი. მუდამ ქმედითი, მოუსვენარი სიხარულითაა სავსე”. შლეგელმა იწინათგრძნო ნოვალისში დიდი, ლირიკული პოეტი. ჰარდენბერგი წერდა შლეგერს: ,,შენ ჩემთვის ელადის მთავარქურუმი იყავი. შენი წყაობით შევიცანი ცა და ქვესკნელი და ვიგემე ნაყოფი ცნობადი ხისა”.

21 წლის ნოვალისი ჩაირიცხა ვიტენბერგის უნივერსიტეტში და როგორც იქნა, გაასრულა სამართლის კურსი. თან ეკლესიისა და რელიგიის ისტორიაში დაინთქა მთელი არსებით. ბუნებრივი იყო, სწორედ ვიტენბერგში რომ აღანთო ამ საქმემ, ქალაქში, სადაც ლუთერმა პაპის ბულის წინააღმდეგ მიმართული თავისი 95 თეზისი გააკრა ეკლესიის კარზე და მთელი საუკუნე აამღელვარა.

22 წლის ასაკში ნოვალისი სამსახურს იწყებს მდივან პრაქტიკოსად იქვე მახლობელად მდებარე ქალაქ ტენშტედში, იმ მხარის უფროს მოხელე იუსტთან, რომელიც შემდგომ ნოვალისის მთავარი ბიოგრაფი გახდა. აი, რას წერს იგი: ,,... მისი სულს არ აკმაყოფილებდა ჩვეულებრივი, ნაცნობი და ყოველდღიური და ყველგან, ყველაფერში სიღრმეს ეძებდა. არსებითად მან დამიპყრო და გამიტაცა, გამათავისუფლა იმ ცალმხრივობისა და პედანტიზმისაგან, რაშიც აგრე ადვილად იძირება წლების მანძილზე ჩემნაირი ვიწრო საქმიანობით გართული მოხელე... ის მე მამაღლებდა იდეალისაკენ და მეც მივდევდი , როგორც ჩემი მოუქნელობის პატრონს შეეძლო გადევნება. მან ჩემში მთლიანად მიძინებული ესთეტიკური განცდა გამოაღვიძა...”

1794 წლის 17 ნოემბერს მთავარმოხელე იუსტი და ნოვალისი სამსახურებრივი მიზნით ცხენებით გაეშურნენ მეზობლად მდებარე გრიუნინგენში.

,,მეოხედ საათში გადავწყვიტე ჩემი ბედი!” - წერს თავის ძმას ერაზმს. იგი იმ წუთებს გულისხმობს, როცა გრიუნინგენში, როკენშტაინის სასახლეში 12 წლის გოგონა - სოფია ფონ კიუნი (როკენშტაინის გერი) დაინახა.

სოფია ფონ კიუნი თავის ასაკთან შედარებით მაღალი იყო, რის გამოც ოდნავ უფროსი ჩანდა; იგი არავითარ მისწრაფებას არ ამჟღავნებდა, მალე დაეტოვებინა ბავშვობა; იზრდებოდა უამრავი და-ძმით გარშემორტყმული...თავაზიანი

 იყო უფროსების მიმართ, მდიდარი წარმოსახვა ჰქონდა...

მრავალი მკვლევარი იმტვრევს თავს, ნეტავ რა უნდა მოსწონებოდა ბრწყინვალე ტალანტის კაცს იმ უბრალო, უწიგნური გოგონასიო! სოფიას გრამატიკული შეცდომებით აჭრელებულ წერილებსაც აქვეყნებენ თავიანთ დაეჭვების საბუთად, თითქოს საერთოდ შეიძლებოდეს ამ გრძნობის ახსნა და მით უმეტეს, რაიმე საბუთის წყალობით. ან როგორ უნდა გაეგო კაცს, რა უყვარდა ნოვალისს იმ გოგონაში, თუ არ ენახა, როგორ იღიმებოდა ან ტიროდა სოფია ფონ კიუნი, და თუ ნოვალისის თვალით მხოლოდ ნოვალისი ხედავდა და სხვა არავინ.

ის, რაც ნოვალისის სულში მოხდა, - საიდუმლოა და თავად შეალია თავისი ცხოვრების დარჩენილი დრო ამ საიდუმლოს ამოხსნას (პატარა, უცნობი გოგონას ეს ელვისებური შეყვარება ძალიან ჰგავს დანტეს შეხვედრას 9 წლის ბეატრიჩე პორტინართან და სამუდამო სიყვარულს მისდამი).

სოფია ფონ დიუნი კი მართლაც მომაჯადოებელი და საყვარელი არსება უნდა ყოფილიყო, რადგან მასში სწორედ მისი ასაკი იშლებოდა ასე უებროდ: გოგონას ასაკი, ბავშვობიდან ქალიშვილობისაკენ გარდამავალი საფეხური, რომელსაც რილკე ადამიანური არსებობის ფორმათაგან ყველაზე მშვენიერ, ღვთაებრივ ფორმდ მიიჩნევს. (ხოლო ნოვალისი ასე სჯის: ,,ქალწული - ეს არის მარადიული, მდედრი ბავშვი. გოგონა, რომელცი აღარ არის ბავშვი, არც ქალწულია”. ხოლო სხვაგან: ,,როგორც ყველა დიდი არ არის დიდი, ასევე ყველა ბავშვი არ არის ბავშვი”.)

14 წლის იყო სოფია, როცა მათი დანიშვნა გამოცხადდა. ღვიძლის ოპერაციამ გოგონას ვერ უშველა და საშინელი ავადმყოფობით გარდაიცვალა. მრავალ თანამგრძნობთა შორის გოეთესაც მოუნახულებია დასნეულებული გოგონა და მისი ტანჯვითა და მოთმინებით ერთიანად შეძრულა.

სოფია მოკვდა, მაშ, მეც უნდა მოვკვდე...მე სიხარულით უნდა მოვკვდე, როგორც ახალგაზრდა პოეტს შეშვენის”. ,,ჩემი სიკვდილი უნდა იყოს არა გაქცევა, არამედ მსხვერპლეშწირვა”...მე დედამიწაზე არ მიწერია დასრულება”.

სოფიას სიკვდილის შემდეგ პოეტად დაბადებული ნოვალისი პოეტად იქცა; დანტეს შემდეგ ყველაზე დიდ ორფეულ პოეტად, რომელიც სამყაროს ყველა სკნელისაკენ მიეშურება...

,,ჩვენსავ სიღრმეში შევყავართ საიდუმლო გზას” - ასეთია ამიერიდან მისი დევიზი.

ამ მიმართულებით განაგრძობს იგი გზას, და სოფიას სიკვდილიდან 9 თვის შემდეგ ჩადის ვერცხლის საბადოებით განთქმულ ფრაიბერგში, რათა სწავლა გააგრელოს სამთო აკადემიაში.

,,ფილოსოფია მით უფრო კარგად მესმის, რაც უფრო ღრმად შევისწავლი ზუსტ მეცნიერებებს. მეცნიერებანი სულ უფრო საინტერესონი ხდებიან ჩემთვის, რადგანაც მათ უფრო მაღალი მიზნითა და თვალსაზრისით განვიხილავ... ზენა შემთხვევა - სოფიას სიკვდილი არის ყველაფრის გასაღები” - წერს იგი.

ფრაიბერგში ჩასვლიდან 3 თვის თავზე ნოვალისმა ფრიდრიხ შლეგელს გამოუგზავნა თავისი პირველი ორიგინალური ქმნილება, ფრაგმენტების ციკლი, რომელიც ,,ყვავილთა მტვერის” სახელწოდებით დაიბეჭდა ძმები შლეგელების მიერ დაარსებულ ჟურნალ ,,ათენაუმ” - ში (რომანტიზმის პირველ ორგანოში, სადაც თანამშრომლებად მიწვეული იყვნენ ნოვალისი და რელიგიის ფილოსოფოსი პასტორი შლაიერმახერი).

აქვე ეყრება საფუძველი პოეზიის რომანტიკულ აპოთეოზს, პოეზიისთვის ჯერაც უცნობ გაგებას. სათაურიდანვე იწყება ყვავილის მითიურ-მისტიური გააზრება, რა კულმინაციას აღწევს ,,ცისფერი ყვავილის” მიუწვდომელ სიმბოლოში, და ცხადდება ნოვალისის ჯადოსნური მოგზაურობის ცალკეული სურათ-სადგურები: ,,ჩვენ ვოცნებობთ სამყაროში მოგზაურობაზე. მაგრამ განა სამყარო ჩვენშივე არ არის? ჩვენ არ ვიცნობთ ჩვენი სულის სიღრმეებს. ჩვენსავ წიაღში შევყავართ საიდუმლო გზას ან ჩვენშივეა ანდა არსად - მარადისობა თავისი სამყაროებით, წარსულითა და მომავლით”.

,,ჭეშმარიტი პოეტი ყოველთვის ქურუმი იყო, ისევე როგორც ჭეშმარიტი ქურუმი მუდამ პოეტი იყო”.

სწორედ შლეგელისა და ნოვალისის ნაწერებში მოხდა ,,რომანტიულის” ცნების პირველი ნათლობა, ცნებისა, რომელიც სულაც არ გულისხმობდა იმ ფსევდო-რომანტიულ, ბანალურ-სენტიმენტალურ შინაარსს, მას რომ თანდათანობით მიენიჭა.

ნოვალისისთვის ,,რომანტიული პოეზიის მიზანთა მიზანია ადამიანის ამაღლება საკუთარ თავზე”, ,,ეს ადამიანად ქცევის” ხელოვნებაა.

1801 წელს, მძიმე ავადმყოფობამ მთლიანად მოწყვიტა ნოვალისი... სიკვდილის დღეს ნოვალისს უთხოვია ძმისთვის, ფორტეპიანოზე დაეკრა. ვიდრე კარლ ჰარდენბერგი უკრავდა, ნოვალისმა ჩასთვლიმა. ფრ. შლეგელსა და ნოვალისის ძმას ჰგონებიათ, სძინავსო. ასე გარდაიცავალა ,,ცისფერი ყვავილის” პოეტი: მუსიკის ჰანგებში.

პოეტის არქივში მოგვიანებით აღმოჩნდა ერთი უცანური დოკუმენტი: სოფია ფონ კიუნისა და ნოვალისის მიერ მათი ერთადყოფნის ბედნიერ ხანაში ხუმრობით შედგენილი მოსაწვევი ბარათი: ,,ჩვენს ნათესავებსა და მეგობრებს ვატყობინებთ, რომ 19 მარტს მოხდა ჩვენი შეუღლება და ვიმედოვნებთ, გაიზიარებენ ჩვენს სიხარულს. სოფია და ფრიდრიხ ფონ ჰარდენბერგები. 1798 წლის 25 მარტი”. ცხადია, ეს თარიღები გამოგონილია. მაგრამ: 19 მარტს გარდაიცავალა სოფია ფონ კიუნი, ხოლო 1798 წლის 25 მარტს (3 წლის შემდეგ) ნოვალისი. მიწაზე არშემდგარი ქორწინება განხორციელდა ორფეულ სიტყვასა და პოეტის საყვარელ ,,მამის სახლში, შინ”; განხორციელდა როგორც სულთა შეუღლება (,,უნიო საკრას” რომ უწოდებენ იდუმალმეტყველნი).

ნოვალისი ერთ-ერთი ყველაზე საკვირველი სულია, ვისაც კი ოდესმე უცხოვრია დედამიწაზე. ალბათ, არავის ჰყვარებია ასე ინტიმურად, ერთდროუალდ დედამიწა და ზეცა, ამქვეყნიური ყოფა და მარადისობის საუფლო, სიცოცხლე და სიკვდილი, ადამიანი და ღმერთი, სხეული და სული. იგი თითქოს იმისთვის იყო მოვლინებული, რომ ეჩვენებინა: თვით ხანმოკლე და უმძიმეს ცხოვრებაშიც როგორ შეიძლება ადამიანი ავიდეს სულის მწვერვალზე და აღივსოს მადლიერებით შემოქმედისადმი. თავისი შინაგანი ძალისხმევითა და სათნოებით ნოვალისმა თითქოს გააუქმა ბედისწერა, როგორც გარედან მოსული ძალა, როგორც არასაკმარისი თანხვედრა ადამიანის ნებისა ღმერთის ნებასთან”, თითქოს საკუთარ ნებად აქცია საკუთარი სიკვდილი. თუმცა მისი შემოქმედება ფრაგმენტად დარჩა, მაგრამ ეს ფრაგმენტი არ შეესაბამება მის შინაგან დასრულებულობასა და სიმწიფეს: ნოვალისი სრულიად მზად იყო სიკვდილისათვის, სულიერი სიმწიფის შემმოწმებელი ამ უდიდესი გამოცდისთვის.

ნოვალისის ,,ცისფერი ყვავილი” უმაღლესი პოეზიიის მარადიულ სიმბოლოდ იქცა, და, როდესაც ამ ყვავილს ეპოქის ცივი ქარიშხლები წალეკვით ემუქრებიან, მაშინ გაისმის დიდ პოეტთა გოდება:

იყო ირგვლივ ზიანება

და ყორნებისჩხავილი,

ღმერთმა სილას მიანება

ნოვალისის ყვავილი.

ნაწყვეტები წიგნიდან ,,ნოვალისი” (ჰაინრიხ ფონ ოფტერდინგენი)

გერმანულიდან თარგმნა ნანა გოგოლაშვილმა

წინასიტყვაობა ნაირა გელაშვილის.